Obowiązki pracodawcy i pracownika
Każdy pracownik ma prawo do pracy w bezpiecznych i higienicznych warunkach pracy. Wynika to bezpośrednio z zapisów art. 66 Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.). Także wśród 14 podstawowych zasad prawa pracy, określonych w rozdziale II działu pierwszego ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 1666 z późn. zm.; dalej k.p.), ustawodawca zawarł (art. 15 k.p.) obowiązek zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Usytuowanie tego obowiązku wśród podstawowych zasad prawnych oznacza, że pracodawcy przypisano szczególną rolę w zakresie ochrony życia i zdrowia pracowników. Obowiązek zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy został powtórzony w art. 94 k.p., w którym jest ponadto mowa o obowiązku prowadzenia systematycznego szkolenia pracowników w zakresie bhp oraz organizowania ich pracy w sposób zapewniający zmniejszenie jej uciążliwości. Granice tych obowiązków wyznacza aktualny poziom nauki i techniki, pracodawca powinien więc stosować osiągnięcia tych dziedzin w sposób racjonalny i adekwatny do potrzeb. Obowiązki zapewnienia przez pracodawcę bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy zostały skonkretyzowane w dziale dziesiątym kodeksu pracy oraz przepisach wykonawczych do tej ustawy. Charakter tych obowiązków jest zróżnicowany – niektóre z nich stanowią bowiem ogólne dyrektywy, większość jednak zobowiązuje pracodawcę do konkretnych działań na rzecz zatrudnionych pracowników. Działania te powinny być realizowane w ramach spójnej polityki zapobiegającej wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym, uwzględniającej zagadnienia techniczne, organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne oraz wpływ czynników środowiska pracy (art. 207 § 1 pkt 4 k.p.). Trzeba też dodać, że koszty związane z zapewnieniem bezpiecznej pracy obciążają pracodawcę i nie jest dopuszczalne przerzucenie ich na pracowników (art. 207 § 21 k.p.). Obowiązki pracodawców w zakresie bhp obejmują nie tylko pracowników formalnie zatrudnionych na umowę o pracę, lecz także osoby wykonujące prace na rzecz danego pracodawcy na innej podstawie niż umowa o pracę.
Wszyscy pracownicy, niezależnie od branży i zajmowanego stanowiska, muszą wypełniać obowiązki wypływające z powszechnie obowiązujących przepisów i zasad bhp. Szczególna odpowiedzialność spoczywa jednak na pracownikach kadry kierowniczej (zarządzającej procesami pracy), ponieważ to oni odpowiadają za organizację pracy oraz stanowiska pracy swoich podwładnych. Aby robić to skutecznie i zgodnie z przepisami, muszą legitymować się odpowiednią wiedzą z zakresu bhp niezbędną w procesie zarządzania.
Pracodawca zobowiązany jest nie tylko do realizowania powszechnie obowiązujących przepisów bhp. Jego zadanie sprowadza się do zagwarantowania podwładnym faktycznego bezpieczeństwa. Orzecznictwo szeroko wyznacza zakres obowiązków pracodawcy w tej dziedzinie, których treść jest dodatkowo odniesiona do stopnia i rodzaju zagrożenia występującego w danym środowisku pracy. W konsekwencji, prawdopodobieństwo pojawienia się szkody pracownika powinno intensyfikować starania zatrudniającego. Odpowiedzialność pracodawcy na podstawie art. 415 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 380 z późn. zm.) ma miejsce także w wypadku niezapewnienia przez pracodawcę bezpiecznych warunków pracy, gdy wskazania w tym względzie nie wynikają z norm prawnych (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 września 2016 r., III PK 146/15, LEX nr 2112315).
Pracodawca może przyczynić się do powstania wypadku przy pracy. W przypadku nieprzestrzegania przez pracownika i pracodawcę bezpiecznych metod pracy, winę za spowodowanie wypadku przy pracy ponoszą obie strony stosunku pracy (wyrok Sądu Okręgowego w Toruniu z dnia 28 grudnia 2012 r., IV Ua 28/12, LEX nr 1402558).
Pracodawca zobowiązany jest stworzyć w zakładzie pracy system organizacyjny i infrastrukturalny pozwalający na wdrożenie przepisów i zasad bhp. Pracodawcą jest jednostka organizacyjna, choćby nie posiadała osobowości prawnej, a także osoba fizyczna, jeżeli zatrudniają one pracowników. Realizuje on swoje obowiązki w procesie pracy poprzez osoby kierujące pracownikami. Pojęcie osoby kierującej pracownikami jest bardzo szerokie i odnosi się do osób posiadających kompetencje do wydawania poleceń i do egzekwowania od pracowników przestrzegania przepisów i zasad bhp, niezależnie od liczby pracowników poddanych ich kierownictwu. Mogą to być: kierownik zakładu pracy, jego zastępcy, kierownicy jednostek organizacyjnych w zakładzie, kierownicy zespołów pracowniczych, pracownicy zatrudnieni na stanowiskach liniowych.
Obowiązki ze sfery bhp ciążące na osobach kierujących pracownikami mogą być od nich wymagane bez względu na fakt, czy zostały one sprecyzowane w zakresach obowiązków takich pracowników, czy nie. Ich wykonywanie ciąży na tych osobach z mocy prawa, gdyż wynikają one wprost z art. 212 k.p.
Osoba kierująca pracownikami podlega odpowiedzialności porządkowej (upomnienie lub nagana), wykroczeniowej oraz karnej. Naruszenie przez pracownika zatrudnionego na stanowisku kierowniczym przepisów (zasad) bezpieczeństwa i higieny pracy, zwłaszcza w sposób prowadzący do zagrożenia życia lub zdrowia podwładnych, może być przyczyną uzasadniającą rozwiązanie stosunku pracy bez wypowiedzenia w trybie art. 52 § 1 pkt 1 k.p. – ciężkie naruszenie przez pracownika podstawowych obowiązków pracowniczych (wyrok SN z dnia 24 sierpnia 1961 r., II CR 826/61, LEX nr 105911).
W myśl art. 283 § 1 k.p., kto, będąc odpowiedzialnym za stan bezpieczeństwa i higieny pracy albo kierując pracownikami lub innymi osobami fizycznymi, nie przestrzega przepisów lub zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, podlega karze grzywny od 1000 zł do 30 000 zł. Mandat karny nakładany jest przez inspektora pracy lub też na jego wniosek kierowany jest wniosek do sądu o ukaranie osoby winnej.
Zgodnie z art. 220 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 1137 z późn. zm.), kto, będąc odpowiedzialny za bezpieczeństwo i higienę pracy, nie dopełnia wynikającego stąd obowiązku i przez to naraża pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Jeżeli sprawca działa w sposób nieumyślny, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Karą nie jest zagrożony sprawca, który dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo.
Naruszeniem prawa pracownika do pracy w bezpiecznych i higienicznych warunkach, w rozumieniu art. 220 k.k., jest już narażenie go na brak takich warunków wskutek niedopełnienia obowiązków w zakresie bhp (wyrok Sądu Okręgowego w Ostrołęce z dnia 11 września 2013 r., II Ka 163/13, LEX nr 1718390). Sąd Okręgowy przypomniał, że dla przypisania odpowiedzialności karnej na podstawie art. 220 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) – dalej k.k. niezbędne jest wykazanie:
1) po stronie przedmiotowej – zaniechania polegającego na niedopełnieniu obowiązku w zakresie bhp pozostającego w związku przyczynowym z stanem narażenia pracownika na wyżej wskazane zagrożenia;
2) po stronie podmiotowej – zawinienia sprawcy w postaci objęcia umyślnością lub nieumyślnością owego stanu zagrożenia.
Niezbędnym jest wystąpienie bezpośredniego, realnego (a nie potencjalnego) niebezpieczeństwa utraty życia lub uszczerbku na zdrowiu. Między zachowaniem sprawcy a zaistniałym skutkiem musi istnieć związek przyczynowy.
Sąd podkreślił przy tym, że odpowiedzialność karna osoby odpowiedzialnej za bhp winna być oceniana szeroko. Przedmiotem ochrony art. 220 k.k. jest bowiem prawo pracownika do pracy w bezpiecznych i higienicznych warunkach. Przewinieniem jest zaś już narażenie pracownika na brak takich warunków. Zwrócono ponadto uwagę, że bezpieczeństwo i higiena pracy obejmują zagadnienia z zakresu prawa, ergonomii, psychologii, fizyki, chemii, budowy maszyn, na straży których stoją zarówno przepisy bhp, jak i specjalistyczne normy Kodeksu pracy. Tym samym, odpowiedzialność za stan bhp wynikać może nie tylko z konkretnego przepisu, lecz także z istoty wykonywanych czynności.
Zagadnienia związane z przepisami i zasadami bhp w pracy ratownika wodnego są często traktowane przez zarządzających wyznaczonym obszarem wodnym marginalnie, co wobec szerokiego zakresu zagrożeń związanych z pracą ratownika wodnego może skutkować bezpośrednio odpowiedzialnością karno-wykroczeniową lub karną, a pośrednio odpowiedzialnością z zakresu naruszeń praw pracowniczych, odpowiedzialnością odszkodowawczą i ogólnym obniżeniem bezpieczeństwa w obiekcie (zarówno dla ratowników wodnych jako pracowników, jak i dla użytkowników pływalni).
Praca ratownika wodnego, w zależności od specyfiki konkretnego obiektu oraz zakresu obowiązków i czynności powierzonych mu przez pracodawcę, wymaga oprócz dostosowania się do ogólnych zagadnień bhp także zastosowania szeregu przepisów szczegółowych, wynikających ze specyficznego środowiska pracy, używanych w procesie pracy urządzeń i procedur oraz zagrożeń wynikających z istoty pracy ratownika wodnego. Będą tu miały zastosowanie w szczególności przepisy dotyczące środowiska pracy (czynniki uciążliwe, takie jak temperatura i wilgotność powietrza, hałas, atmosfera chemii basenowej, zagrożenia mikrobiologiczne, zjawiska olśnienia itp.), użytkowanych urządzeń (zbiorniki ciśnieniowe, sprzęt medyczny, sprzęt ratowniczy, sprzęt pomocniczy, urządzenia atrakcji wodnych, urządzenia infrastruktury pływalni itp.) oraz procedur – pracy przy styczności z materiałem biologicznym potencjalnie zakaźnym (o charakterze pierwotnym i wtórnym), w przestrzeniach zamkniętych (rury zjazdowe), przy ręcznych pracach transportowych (ewakuacja z toni wodnej i przemieszczenie poszkodowanych w hali basenowej, przemieszczanie urządzeń i wyposażenia), przy obsłudze urządzeń łączności, monitoringu, wind dla osób niepełnosprawnych itp.
Zgodnie z art. 207 § 3 k.p. osoba kierująca pracownikami jest obowiązana znać w zakresie niezbędnym do wykonywania ciążących na niej obowiązków i odpowiedzialności, ogólne i szczegółowe wymagania bezpieczeństwa określone w przepisach o ochronie pracy, w tym także nieujęte w aktach prawnych zasady bezpieczeństwa i higieny pracy. Należy przez to rozumieć, że osoby sprawujące tę funkcję winny legitymować się znajomością aktów prawnych obowiązujących w danej branży, a także wewnątrzzakładowych unormowań, instrukcji bhp i zarządzeń regulujących zagadnienia bhp w obszarze, w którym odbywa się kierowanie zespołem pracowników. Znajomość tych zagadnień jest niezbędnym warunkiem bezpiecznego organizowania stanowisk pracy i samej pracy, tworzących ochronę pracy. Ochrona pracy to ogólnie przyjęty skrót ochrony człowieka, jego zdrowia i bezpieczeństwa, w procesie pracy. Obejmuje ona zagadnienia techniczne, higieniczne, sanitarne, zdrowotne, organizacyjne, prawne oraz wychowawcze.
Pracodawcy powinni znać zasady bhp dotyczące rodzajów prac występujących w ich firmie, w tym także specyfikę pracy ratowników wodnych. Zasady bhp to niepisana litera prawa, czyli nieujęte w żadnym rozporządzeniu i w żadnej ustawie reguły lub metody postępowania ukształtowane w procesie pracy, wynikające z doświadczenia życiowego i zawodowego, wiedzy technicznej, dobrej praktyki ratowniczej, a nawet z logicznego rozumowania, których przestrzeganie również służy ochronie życia lub zdrowia pracownika i tym samym zapewnieniu mu faktycznego bezpieczeństwa podczas pracy. Obowiązek stosowania zasad bezpieczeństwa i higieny pracy jest niezależny od tego, czy zostały wydane przepisy szczegółowe (wewnątrzzakładowe), jeżeli określenie zasad bezpieczeństwa nie wymaga wiedzy fachowej, lecz dyktuje je powszechne doświadczenie (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 31 grudnia 1951 r., C 320/51, PiP 1952, nr 7, poz. 127). Źródłem zasady bhp jest doświadczenie życiowe, które nie musi mieć przymiotu powszechnego stosowania ani wymagać wiedzy fachowej (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 12 lipca 1958 r., 2Cr 1214/57, OSPiKA 1958, nr 11, poz. 288).
Przepisy nakładają na pracodawców obowiązek opracowania i udostępniania pracownikom regulacji wewnątrzzakładowych w zakresie bhp. Regulacje te mają gwarantować bezpieczeństwo na terenie zakładu pracy, a także minimalizować ryzyko powstawania wypadków. Do regulacji wewnątrzzakładowych odnoszących się do bezpieczeństwa pracy ratownika wodnego można zaliczyć: uchwały, zarządzenia, procedury, instrukcje i wytyczne.
WIĘCEJ W MAGAZYNIE „PŁYWALNIE I BASENY” NR 25
TEKST | Jarosław Jerzy Rypniewski
